De stille revolutie van de niet-moeder

In Echte vrouwen krijgen een kind beschrijft niet-moeder Liesbeth Smit hoe het is om als vrouw anno nu geen kinderen te hebben. Hoe ga je om met (impliciete) verwachtingen van jezelf en je omgeving? Waarom vinden we het moederschap zo vanzelfsprekend, en zijn ‘vrouwelijkheid’ en ‘moederschap’ zo onlosmakelijk met elkaar verbonden? En hoe kun je als vrouw zonder kinderen wel degelijk een rijk leven leiden? Benieuwd? Lees hieronder vast een fragment.

Met de kennis van nu weet ik dat geen kinderen krijgen voor een vrouw net zo’n ingrijpende levensverandering is als wel moeder worden. Of die keuze nu vrijwillig is gemaakt, of omdat dat door omstandigheden buiten jezelf om voor je wordt besloten. En hoewel de oorzaken daarvan zich doorgaans beperken tot een ‘ze kon het niet’ of ‘ze wilde het niet’, is de werkelijkheid vaak vele malen genuanceerder, grilliger en vooral complexer. Sterker: er zijn maar liefst zo’n 300 verschillende redenen voor het niet-krijgen van kinderen. Variërend van het niet kunnen betalen tot (nog) geen goede woning hebben. Van een ongelukkige jeugd tot chronisch ziek zijn en/of de angst om bepaald DNA door te geven. Van een partner die de relatie verbrak tijdens een ivf-traject, tot gewoon geen moedergevoelens hebben en daar soms zelf ook best verbaasd over zijn. En dat verhaal wordt nog maar zelden verteld, en al helemaal niet in Nederland.
Terwijl het bestaat: geen kinderen hebben omdat ‘het zo ging’. Ik ben daar zelf een voorbeeld van, en ik weet inmiddels ook dat ik daar absoluut niet de enige in ben. Maar als je momenteel het woord ‘sociale onvruchtbaarheid’ intikt op google, krijg je welgeteld twee hits. Doe hetzelfde met termen als ‘childless by circumstance’ of ‘social infertility’, en de buitenlandse artikelen, blogs en onderzoeken vliegen je ineens om de oren. Waarmee ik maar wil zeggen: het onderwerp ‘geen kinderen hebben’ vanuit een menselijk perspectief bekijken, waarbij toeval en/of sociale omstandigheden vaak een grote rol spelen, is bij ons gewoon nog niet zo’n issue. Waardoor vrouwen zonder kinderen nog steeds worden ‘weggezet’ als ofwel ‘zielig’ als er onvruchtbaarheid speelt, of als ‘een beetje raar’ als het om een bewuste keuze gaat. Terwijl deze redenen bij slechts 20 procent van alle gevallen van geen kinderen hebben aan de orde zijn. Maar over die ‘rest’, vrouwen zoals ik dus, horen we zelden iets. En die stilte, weet ik, dient niemand. Sterker nog: stiltes rond een onderwerp zijn meestal juist een teken dat er heel veel over te vertellen valt.
Intussen is de onwetendheid rondom ‘kinderloosheid’ groot, en daardoor kunnen mensen soms verrassend hard of ongemakkelijk op ‘ons’ reageren. Boordevol goedbedoelde adviezen als ‘wel een beetje opschieten, hoor’ of ‘neem nou maar eerst een kind, dan komt die man vanzelf’. Maar de vrouw die dit moet aanhoren kan daardoor al snel het gevoel krijgen dat zij het verder maar in haar eentje moet uitzoeken. In een wereld die lijkt te draaien om het moederschap als hoogste doel voor
een vrouw. Die daardoor bang kan worden dat een leven zonder kind een ongelukkig leven is. Of een onvervuld leven. Of een leven waarin ze het ‘verkeerd’ heeft gedaan. En waar ze zich voor moet ‘verdedigen’.
Dat komt mede doordat de verbeeldingsarmoede rond het niet-moederschap nog altijd enorm is. In de literatuur wordt ‘kinderloosheid’ bijvoorbeeld vaak verbeeld door plaatjes van kale bomen, doodlopende wegen of lege handen. Terwijl de ‘kindvrije’ vrouw daarin juist weer een gat in de lucht springt op een of andere verre
vakantieberg. En ook de taal die wordt gebruikt om een leven zonder kinderen mee aan te duiden, is verbluffend eenzijdig en vervreemdend. Vol woorden als ‘onvrijwillig kinderloos’ of de bijbehorende afkorting ‘OK-vrouw’, terwijl er niets oké’s aan de hand is. Woorden als ‘kindvrij’, waarbij een kind een last zou zijn waar je vooral ver weg van moet blijven. Maar ook vol emotieloze begrippen voor zaken die zelden emotieloos zijn, zoals ‘miskraam’ of ‘onvruchtbaarheid’. Dergelijke
taal benadrukt vooral gebrek en gemis, alsof de vrouwen die dit overkomt met afstand en zakelijkheid benaderd moeten worden. Daarmee worden ze dus eigenlijk ‘ontmenselijkt’ in wie ze zijn, en in wat hun verhaal over hen zegt. Verhalen die bovendien maar al te vaak tot simpele stereotypen worden teruggebracht, ook als dat goedbedoeld is. Bijvoorbeeld in artikelen met koppen als ‘Mariëlle is bewust kinderloos en supergelukkig!’, alsof deze ‘supergelukkige’ Mariëlle een opvallende uitzondering op een verder droevige regel zou zijn.
En dat alles verbaast mij enorm. Niet in de laatste plaats omdat ik het ooit zelf ervaarde, al was ik toen nog niet in staat te benoemen waar mijn ongemak door werd veroorzaakt. En toen ik eenmaal wél begreep waar dat om draaide, twijfelde ik lange tijd of ik daar wel over durfde te schrijven omdat het zo’n persoonlijk  onderwerp is. Dat ik dat nu toch doe is omdat ik mijn verbazing over de stereotypering en taboesfeer die nog steeds om ‘kinderloosheid’ en alle verschijningsvormen ervan hangt, wist te vervangen door informatie, nieuwe kennis, ervaringsverhalen en cijfers.
Want dat vrouwen moeder worden mag dan de maatschappelijke norm zijn, de tijden veranderen ook. Zo is in het buitenland het percentage vrouwen zonder kinderen al jarenlang exposief aan het groeien. In Duitsland en Engeland ligt dat tegenwoordig op 25 procent, Spanje nadert zelfs de 30 procent. Wat daarbij vooral opvalt is dat die stijging niet alleen wordt veroorzaakt door de heersende aanname dat met name hoogopgeleide vrouwen langer wachten met kiezen voor het moederschap, met alle mogelijke vruchtbaarheidsproblemen van dien. Ook steeds meer middelbaar en lager opgeleide vrouwen leiden een leven zonder kinderen.
En natuurlijk zijn er vrouwen die het niet zeker weten. Vrouwen die weliswaar een partner hebben die het misschien wil, maar bij wie de twijfel groter is dan de wens. En ook voor hen kan de sociale druk enorm zijn. Zoals voor de jonge vrouw die ik sprak voor dit boek. Haar zus had al twee kinderen, haar moeder had thuis op de schouw een gipsen fotolijstje staan met foto’s van die twee kleinkinderen erin, omringd door engeltjes. Naast dat lijstje stond een identiek exemplaar. Maar dan zónder fotootjes erin. ‘Dat heeft ze alvast voor mij en mijn mogelijk toekomstige kinderen neergezet,’ vertelde ze mij. ‘Dat vindt ze eerlijk naar mij en mijn zus toe. Maar ik weet helemaal niet of ík het wel wil. Mijn vriend wil het, ik heb de leeftijd ervoor, mijn moeder verwacht het van me. Het móét allemaal zo erg. Maar wat als ik het niet doe? Ik ben zo bang voor spijt. Niet voor het niet-krijgen van kinderen, maar juist voor spijt dat ik heb toegegeven aan de sociale druk van anderen. En daardoor door hen een leven ga leiden dat ik zelf anders had willen inrichten.’
‘Kinderloosheid’ zit vaak veel ingewikkelder en emotioneler in elkaar dan op het eerste gezicht lijkt. Daarbij zijn er tegenwoordig zo veel manieren om zwanger te raken dat, voor wie dat niet lukt, schuld en schaamte op de loer liggen. Want als ‘alles’ kan, wat heb jij dan ‘fout’ gedaan dat het niet gebeurde? Vandaar ook dat deze groep niet snel publiekelijk de aandacht zoekt. Want als er één onderwerp is dat nog steeds omgeven is met veel beste stuurlui, aannames en misverstanden, is het wel een leven zonder kinderen. Om nog maar te zwijgen van het (stille) oordeel waar deze groep mee te maken kan krijgen. Een groep die ook nog eens uit vele honderdduizenden vrouwen bestaat.
En dat is best veel. Zeker als je ziet hoe Nederland op dit moment omgaat met het fenomeen ‘moederschap’. Je hoeft maar een willekeurige Bruna in te lopen om daar de talloze mama-bladen te zien liggen. De Kek Mama, de Ouders van Nu. Nog los van de vele boeken over moederschap die met grote regelmaat verschijnen, zoals recent Is het al zeven uur? Mijn jaar als thuisblijfmoeder van Margot C. Pol en Alle ouders klungelen (nog steeds) maar wat aan van Anna van den Breemer. En de maatschappelijke nadruk op moederschap stopt niet bij de boeken- en schriftenschappen, die zijn slechts een signaal van iets wat veel dieper geworteld is. Dat is de huidige maatschappelijke norm dat moeder worden ‘normaal’ is. En geen moeder worden dus niet. Want wie dat niet wordt of is, om wat voor reden dan ook, is op z’n minst toch ‘anders’. Zeker als het een vrijwillige keuze betreft. En die dominante overtuiging over het moederschap, en daarmee dus ook het vrouwzijn, valt misschien niet echt op, totdat je er zelf mee te maken krijgt. Waarna het onmogelijk wordt om het niet meer te zien.
Een mooi voorbeeld hiervan was de aankondiging van het thema van de Boekenweek van 2019: ‘De moeder, de vrouw’. Met name op social media waren de geïrriteerde reacties van bekende en onbekende Nederlanders overweldigend, vol van ‘welkom in 1950 allemaal’. Maar ik begreep de ophef niet. Want dit ging niet over 1950. Dit ging gewoon over anno nu, right in your face. Een tijd waarin de belangrijkste maatschappelijke rol van vrouwen inderdaad nog steeds die van moeder is, en we elkaar onderling bovendien sterk aanmoedigen dat vooral zo te houden. Waarin een kind krijgen soms bijna een kwestie van lifestyle lijkt te zijn. Als een maakbare, hippe keuze, die volledig gestoeld is op oorzaak, gevolg, op tijd beginnen, niet te kieskeurig zijn als je single bent en die vooral de ultieme vervulling als resultaat heeft. ‘Liefde,’ verzuchtte fulltime-moeder Romy Boomsma ooit bij een foto op haar immens populaire Instagrampagina. Daarop stond zij hoogzwanger in lingerie met een vredige glimlach op haar gezicht terwijl ze haar dochter in de lucht hield. De vele reacties waren vol ‘wauwie’, hartjes, complimenten en ‘prachtig, puur en mooi!’
En daarmee gaf Romy in één klap een gezicht aan die onuitgesproken, diepgewortelde maatschappelijke overtuiging: ‘echte’ vrouwen krijgen een kind. Ook in deze tijd. En dus is het ongemak rond vrouwen bij wie dat niet het geval is, groot. En is het rond ‘ons’ vaak stil. Ja, je vindt ons terug op websites over onvruchtbaarheid zoals freya.nl of kinderloosleven.nl. Er bestaan diverse gesloten fora voor ongewenst kinderloze vrouwen die in ivf- of andersoortige vruchtbaarheidstrajecten zitten. Soms kom je ons tegen in kerstnummers van damesbladen, met artikelen als ‘Mijn verlies’ of ‘Ik heb geen kind meer, maar zal altijd moeder blijven’. Dat zijn vrijwel altijd enorm verdrietige en emotionele ervaringsverhalen, vol geknakte hoop, diepe rouw en lege handen. Verhalen die ik soms herken, en soms ook niet. Maar tegelijkertijd ook verhalen die mij, inmiddels tien jaar na mijn rampjaar, eigenlijk niet verder helpen.
Want ik ben dan wel geen moeder geworden, ik heb nog steeds een leven, en dromen en ambities. Goed, ik heb geen kinderen, maar ik ben, hoe verdacht dat nu misschien nog klinkt, inmiddels ook bijzonder gelukkig. Ondanks alles, en misschien wel dankzij alles. Maar van dit soort vrouwen, vrouwen zoals ik, zijn nog steeds weinig publieke voorbeelden of rolmodellen te vinden. Niet omdat ze er niet zijn, want ik weet dat ze bestaan. Maar omdat het gewoon zelden over ‘ons’ lijkt
te gaan. En ‘wij’ die aandacht ook vrijwel nooit vragen. Waar een vrouw met kinderen zichzelf met gemak in een nieuw gezelschap voor kan stellen als ‘Ik ben die en die, en ik heb twee kinderen’ klinkt het alternatief voor vrouwen zonder kinderen nog steeds een stuk minder neutraal. Anders gezegd: ik zou mezelf nooit voorstellen met de woorden: ‘Ik ben Liesbeth, en ik ben kinderloos.’ Maar waarom is dat eigenlijk? Waarom is zeggen dat je geen kinderen hebt niet precies zo’n
mededeling als zeggen dat je ze wél hebt? Ongeacht de reden daarvan?